FRANKRIJK - WALLONIË - VLAANDEREN: Waterkwaliteit Canal de Roubaix-Spierekanaal en Spierebeken verbetert traag maar gestaag

Het Canal de Roubaix-Spierekanaal en de Spierebeken behoren tot het bekken van de Boven-Schelde. Over de Boven-Schelde lees je meer in een ander artikel in deze nieuwsbrief.

Even kennismaken

Het Canal de Roubaix is eigenlijk een dubbele trap die het mogelijk maakt de kam te overbruggen tussen de Markevallei in het zuiden en de Spierevallei in het noorden. Het kanaal heeft een gabariet van 350 ton en is verbonden met de Deûle via de gekanaliseerde Marke en met de Boven-Schelde via het Spierekanaal, één van de laatste kanalen in België met een gabariet van 250 ton. De gemiddelde breedte van die kanalen bedraagt minder dan 20 m, de diepte gemiddeld 2,2 m.
Het kanaal werd voordien voornamelijk gebruikt voor kolentransport vanuit Henegouwen richting Frankrijk. Maar het geleidelijke verdwijnen van de steenkoolindustrie zorgde er voor dat medio de jaren tachtig de scheepvaartfunctie van dit kanaal volledig verdween.
Momenteel heeft het kanaal en zijn omgeving
voornamelijk een hoge recreatieve waarde (wandelen en fietsen). Een blauwe corridor die een mogelijke hefboom voor de heropleving van de regio kan vormen.

De Grote en de Zwarte Spierebeken zijn beide grensoverschrijdende waterlopen. De Zwarte Spierebeek ontspringt in Tourcoing, stroomt verder in oostelijke richting om uit te monden in de Grote Spierebeek die in Moeskroen ontspringt en 12,8 km verder uitmondt in de Boven-Schelde ter hoogte van de zgn. ‘Hellenhoek’ in het Vlaamse Spiere-Helkijn. Het hydrografisch bekken van de Spierebeken beslaat minder dan 100 km2, waarvan de helft in Frankrijk en de helft in België.

Van riool naar zuiver water

De Marke en de (Zwarte) Spiere(beek) behoorden lang tot de meest vervuilde waterlopen in Europa. Nadat het Canal de Roubaix-Spierekanaal de ontwikkeling van de textielindustrie had bevorderd, geraakte het in de vergetelheid en in de greep van het verval. De Boven-Schelde ontving al het afvalwater van het noordoosten van de metropool...

Door de stedelijke en industriële ontwikkeling van de Spierevallei in de 19de eeuw veranderen alle beken in dit gebied in echte openluchtriolen en gaan ze deel uitmaken van een gemengd rioolstelsel (waarin zowel het afvalwater als het regenwater uit het bekken terechtkomt). Decennia lang werd het huishoudelijk en industrieel afvalwater uit het noordoostelijk deel van de Rijselse metropool, Moeskroen en Estaimpuis zonder zuivering de Boven-Schelde en de (Zwarte) Spiere(beek) ingeloosd.
De verschillende industrieën, met name de textiel- en de wolverffabrieken, de brouwerijen en mouterijen en de Kuhlmannfabriek, lagen aan de bron van een zeer omvangrijke organische en chemische vervuiling. Het ging zelfs zo ver dat in de jaren 19.. verschillende binnenschippers weigerden zich nog op het stinkende water van het kanaal te begeven. Gevolg: de (Zwarte) Spiere(beek) en haar zijarmen hadden, zowel in Frankrijk als in België, de slechtste waterkwaliteit van het hele Scheldebekken, geen gram zuurstof in het water, de ammoniakconcentraties overstegen gemakkelijk de 50 mg/l; in de Zwarte Spierebeek vond men in de jaren 80 tot 6000 µg chroom/l terug!

Het is dus weinig verwonderlijk dat bijna al het leven uit de Spierebeken was verdwenen en dat het water van de Boven-Schelde op deze plaats van de allerslechtste kwaliteit was. Aangezien voor de beide beken op het vlak van zuiveringsinfrastructuur zware inspanningen worden geleverd, wordt voor de nabije toekomst een verdere verbetering van de waterkwaliteit verwacht.

Het water van het Canal de Roubaix-Spierekanaal is voor het overgrote deel afkomstig van de Beneden-Deûle en komt in Rijsel in de arm van de Barre (pompfabriek) terecht. Het aangevoerde water brengt een daling van de waterkwaliteit van het kanaal met zich mee, nl. in het bovenpand. Deze kwaliteit verbetert dan vervolgens van het ene verdeelpand naar het andere, gezien elk pand het water decanteert en zuivert. Maar de eutrofiëring van het water (voornamelijk fosforconcentraties) veroorzaakt wildgroei van algen (voornamelijk van de cyanophyten) en van waterplanten.
Bij hevige regenval vormen overstromingen van de (Zwarte) Spiere(beek) naar het kanaal, via de overstorten (in Sartel) of via een beschadigde dijk (tussen de Sartel en Estaimpuis) een belangrijke bron van vervuiling.

Grensoverschrijdende samenwerking Frankrijk-België

De waterzuivering van de grote Rijselse metropool behoort tot de bevoegdheid van Lille-Métropole Communauté Urbaine (LMCU), voor West-Henegouwen (Wallonië) is dat de Intercommunale IPALLE en voor Vlaanderen is dit AQUAFIN. Deze 3 organismen werken sinds verschillende jaren samen in de grensgebieden, waar het water - zelfs het afvalwater - geen grenzen kent!

Tijdens de voorbije 5 jaren werd heel wat rioolzuiveringsinfrastructuur uitgebouwd op Frans grondgebied, meerbepaald in Pont Bleu (2006), Pas-à-Wasmes in Pecq (2003+2009), Moeskroen (2002), Estaimpuis (2007), Waterloo-Grimonpont (2005). Ook staan er nog heel wat projecten (zoals aanleg van collectoren of pompstations) op stapel.

Wallonië

De biologische waterkwaliteit, gebaseerd op de aanwezigheid van macro-invertebraten, diatomeeën, vissen en macrofyten in het water, geeft een slechte score in de Grote Spierebeek en het Spierekanaal. De Zwarte Spierebeek kent een eerder matige waterkwaliteit.

De fysisch-chemische toestand van de 3 waterlopen is slecht. Dit is voornamelijk te wijten aan de parameters organische koolstof, opgeloste zuurstof, stikstof, fosfor, zwavel en chloorverbindingen. Toch toont de sterk verbeterde score van een aantal andere parameters (biologische en chemische zuurstofvraag, totale fosfor, sommige metalen, …) aan dat de inspanning van het Waalse Gewest en de grensoverschrijdende regio’s zijn vruchten afwerpt.



De chemische waterkwaliteit verwijst naar een Europese richtlijn van 2008 die ecologische kwaliteitsnormen oplegt voor een reeks parameters, zoals pesticiden, vluchtige organische verbindingen, metalen als lood of kwik. Beide Spierebeken vertonen een slechte chemische waterkwaliteit door te hoge waarden aan bepaalde pesticiden (isoproturon, diuron, atrazine, endosulfan), octylfenol en nonylfenol.

Vlaamse bekken van de Boven-Schelde

Voor de bespreking van de waterkwaliteit werd gebruik gemaakt van de analyseresultaten van 2008.

In 2008 werden binnen het bekken van de Boven-Schelde 72 meetpunten bemonsterd voor de bepaling van de Prati-Index voor opgeloste zuurstof (PIO). Beoordeeld op basis van deze PIO is de kwaliteit op 6.9% van de meetplaatsen verontreinigd, op 47.2% van de meetplaatsen matig verontreinigd, op 20.8 % aanvaardbaar en op 25 % niet verontreinigd.

Er werden 15 meetpunten bemonsterd voor de bepaling van de Belgische Biotische Index (BBI). Beoordeeld op basis van de BBI voldoet 60% van de meetplaatsen niet aan de norm van 7. Slechts 40 % van de meetplaatsen heeft een BBI van 7 of meer.

De meetgegevens voor 2008 tonen aan dat de biologische kwaliteit van de Boven-Schelde overwegend als matig kan beschouwd worden. De Schelde komt Vlaanderen binnen met een matige kwaliteit (BBI 6). Na de monding van de Spierebeken daalt de BBI met 2 eenheden. Meer stroomafwaarts herstelt de kwaliteit zich terug naar matig.
De Prati-Index voor zuurstofverzading wijst een matig verontreinigde toestand ter hoogte van de Waalse grens maar na de monding van de Spierebeken wordt voor het eerst een lichte kwaliteitsverbetering waargenomen en wordt zelfs een aanvaardbare kwaliteitstoestand waargenomen. Dit is echter wel in tegenstrijd met de biologische waarnemingen.

De Grote en de Zwarte Spierebeek zijn de eerste beken die op Vlaams grondgebied uitmonden in de Schelde.

De Zwarte Spierebeek ontvangt heel wat ongezuiverd industrieel en huishoudelijk afvalwater afkomstig van Roubaix. Sinds 2004 wordt een geleidelijke maar continue kwaliteitsverbetering opgemerkt. In 2003 werd de zuiveringsinstallatie van Grimonpont (Frankrijk) als een volwaardige zuiveringsinstallatie in gebruik genomen. De beek - die in Frankrijk hoofdzakelijk als rioolwatercollector fungeert - wordt zelf gezuiverd met als gevolg een merkbare kwaliteitsverbetering ook op Vlaams grondgebied.

De Grote Spierebeek ontvangt het (gezuiverd) huishoudelijk en industrieel afvalwater afkomstig van Moeskroen. Ondanks het feit dat de zuiveringsinstallatie reeds operationeel is sinds 2001, werd hier een slechtere kwaliteit vastgesteld dan in de Zwarte Spierebeek. Sinds een tweetal jaar levert Moeskroen ook extra inspanningen op het vlak van de uitbouw van hun zuiveringsinfrastructuur waarbij het collectoren- en rioleringsnet geleidelijk aan wordt geoptimaliseerd. Voorlopig leidt dit tot een slechts beperkte kwaliteitsverbetering, maar ook hier wordt verwacht dat we met een geleidelijke maar toch continue kwaliteitsverbetering te maken hebben.

Het Spierekanaal stroomt nog net door Vlaanderen alvorens uit te monden in de Boven-Schelde. In 2007 werd een matige biologische kwaliteit (BBI 5) waargenomen en in 2008 een PIO van 4.89 wat wijst op een verontreinigde toestand. Hierbij is opmerkelijk dat voor het eerst de zuurstofhuishouding van het Spierekanaal slechter is dan deze van de Spierebeken.

10de Rivierontmoetingen

Bovenstaande info werd gebracht door de betrokken afgevaardigden tijdens de 10de Rivierontmoetingen op de Boven-Schelde op 24 april. Deze grensoverschrijdende ontmoeting stelde niet enkel de waterkwaliteit van het Canal de Roubaix-Spierekanaal en de Spierebeken in de kijker, ook de herwaardering van het kanaal en de beken tot groene corridor en de bevaarbaarheid - met de daarbij gepaard gaande slibproblematiek - kwamen aan bod.

Teksten, presentaties en foto’s vindt u hier.

Met dank aan:

• José Grimmonpré, projectverantwoordelijke bij IPALLE (Intercommunale de propreté publique de la région du Hainaut Occidental) - o.m. over de Frans-Belgische samenwerking IPALLE- Lille Métropole (LMCU)
  
• Jérome Delvaux, Service public de Wallonie (SpW) - DGARNE, Direction Eaux de Surface, Cellule Réseaux
  
• Marc Van Verre, Hoofd buitendienst Boven-Schelde, Gentse Kanalen en Dender, bij de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM)