BELGIË: Overstromingen: hoe efficiënt is ons waterbeleid?

DE OPLOSSINGEN

De oorzaken van de overstromingen zijn bekend: de natuurlijke functie van de vallei is verloren door onze gebrekkige ruimtelijke ordening, door de ingrepen in de waterlopen en door het veranderd landgebruik. Hierdoor is de bufferfunctie van de ecosystemen - en het watersysteem in het bijzonder - sterk verminderd, waardoor we sneller de gevolgen van extreme omstandigheden ervaren. Extreme omstandigheden waaraan we ons, door de klimaatverandering, vaker mogen verwachten. Het verlies van die ecosysteemdiensten (waaronder het reguleren van waterstromen) leidt tot de huidige problemen: menselijke ellende en zware economische verliezen. Het herstellen van de ecosysteemdiensten in onze zo dicht bevolkte gebieden vereist veel innovatieve concepten, zowel op het vlak van de inrichting van de omgeving, het beheer van de omgeving, de economische inpassing als de besluitvorming. Hiervoor is een waterbeleid nodig dat op het niveau van een volledig stroomgebied geïmplementeerd wordt.

A. HET CONCEPT 'VASTHOUDEN - BERGEN - AFVOEREN'

Zeer belangrijk bij het beheer van de waterkwantiteit is het toepassen van het concept ‘vasthouden - bergen - afvoeren’. Het principe ‘vasthouden - bergen - afvoeren’ zorgt ervoor dat wateroverlast niet wordt afgewenteld op stroomafwaarts gelegen gebieden. In de eerste plaats pakt dit concept het probleem van wateroverlast aan de bron aan, in de tweede plaats voorkomt het verdroging. De volgorde van de drie strategieën geeft aan welk beheer de voorkeur geniet.

Water vasthouden

Wat?

In een eerste fase komt het er op aan de neerslag zoveel en zo lang mogelijk vast te houden daar waar hij valt. Bij de strategie van 'vasthouden' is het zeer belangrijk het water voldoende mogelijkheden te bieden om in de bodem te sijpelen. Wanneer water in de bodem infiltreert, vult het de grondwatertafel aan of stroomt het ondergronds naar waterlopen, maar veel trager dan wanneer het van het land-oppervlak afloopt. In beide gevallen neemt de kans op overstroming af.
Een bijkomend voordeel van het bevorderen van infiltratie is de verminderde erosie en toevoer van sedimenten, waardoor er minder slib in de waterlopen terechtkomt en er bijgevolg minder geruimd en gebaggerd moet worden.
Het ingesijpelde water zorgt voor de aanvulling van het grondwater, wat verdroging beperkt. Ook in waterlopen zelf komt het er op aan om waar mogelijk de afvoer te vertragen, onder andere door een aangepaste (natuurlijke) oeverstructuur.

Een neveneffect van infiltratie is dat het de oppervlaktewaterkwaliteit ten goede komt, omdat de riool-overstorten minder vaak in werking treden en het rioleringswater zo efficiënter gezuiverd kan worden.

Waar?

Water vasthouden doe je overal waar het valt – en in het bijzonder in de hoger gelegen gebieden. Bossen en weilanden zijn perfect om water op te vangen, maar ook landbouwgrond moet daarin een rol spelen, onder meer door aangepaste teeltkeuze en bewerkingstechnieken die bodemverdichting tegengaan.

Erosie Om bodemerosie te bestrijden is een bedekte bodem over het algemeen veel efficiënter en filtert twee tot drie maal beter het water dan een braak stuk grond. Tussen de oogsten in is het primordiaal om altijd een bedekkende vegetatie te behouden. In dezelfde zin zijn geploegde akkers en rijenbouw veel gevoeliger voor erosie dan een grond die wordt bebouwd zonder te ploegen. Grasbufferstroken, hagen, weilanden, tussentijdse teelten zijn de natuurlijke hulpmiddelen die dienen ontwikkeld te worden op alle landbouwgronden met een helling van meer dan 10%. Voor het gebruik van deze technieken kunnen de landbouwers premies aanvragen.

Ook de burger heeft een belangrijke rol hierin. Tussen 1990 en 2010 is de bebouwde oppervlakte in België toegenomen van 16,3 naar 20 procent, terwijl er nauwelijks maatregelen zijn genomen om het hemelwater van al deze verharding te bufferen of te infiltreren. Nieuwe woningen, wijken en industriegebouwen zouden zelf moeten instaan voor de buffering en infiltratie van het water dat op hun dak/terras/parkeerplaatsen valt. 'Waterneutraal bouwen' heet dat in Nederland.
Om de directe gevolgen van bodemafdichting tegen te gaan, zijn er meerdere oplossingen nodig: compactere bebouwing, waterdoorlatende verhardingen, groendaken, regenwaterinfiltratie, herwaardering grachten, …

Naast die privé-ruimte is er ook de openbare ruimte. Professor Willems, hydroloog aan de Katholieke Universiteit Leuven, adviseert in een rapport om in te zetten op infiltratie en bovengrondse buffers om het hoofd te bieden aan de toekomstige problemen met de lokale waterhuishouding. Onderstaande figuur toont alvast hoe dit kan.



Voorbeeld van mogelijkheid tot creatie van bijkomende waterberging in de openbare ruimte (groenvoorzieningen, speeltuinen, ...) (RIONED, 2009).

Modelsimulaties leren ons dat de kans op grote debieten tot 1000 maal lager is onder natuurlijk bos dan onder de huidige bedekking. Maar terugkeren naar deze natuurlijke toestand en alles herbebossen is natuurlijk geen realistisch alternatief. Wel kan ervoor gezorgd worden dat akkers zodanig worden bewerkt dat er minder water afstroomt. Niet-kerende grondbewerking (waarbij de bodem niet wordt omgeploegd voor het inzaaien), gecombineerd met het gebruik van groenbedekkers, is één van dergelijke methodes. Veldexperimenten tonen aan dat de waterafvoer op die manier met 25 tot 30 procent kan verminderd worden. Ook in bebouwde zones zijn (beperkte) maatregelen mogelijk, door bijvoorbeeld particulieren en bedrijven te verplichten water te bufferen en oordeelkundig gebruik te maken van verharding in stedelijke gebieden. Verder moet er veel meer gebruik gemaakt worden van waterdoorlatende materialen.

Hemelwater vasthouden aan de bron moet voor iedereen (particuliere burgers, landbouw- en natuursector, openbare besturen,…) een evidentie worden. Daarom moet er maximaal ingezet worden op een stimulerend of zelfs sturend beleid.

Water bergen

Nu al beschikbare ruimte

Wanneer er bovenstrooms onvoldoende mogelijkheden zijn om het water vast te houden, is extra buffering nodig. Langsheen rivieren worden gebieden aangesproken waar dit extra water bij extreme afvoeren tijdelijk kan opgevangen worden. In eerste instantie wordt hierbij maximaal gebruik gemaakt van de nu al beschikbare ruimte, door de natuurlijke bergingscapaciteit van valleigebieden (bv. de winter¬beddingen, niet-gecontroleerde overstromingsgebieden) aan te wenden.

Veel gebieden die tijdens de laatste overstromingen onder water hebben gestaan, hebben daar absoluut geen schade van ondervonden. Duizenden hectares natuurgebied en weilanden overstromen, kunnen overstromen en moeten ook overstromen, om er zo voor te zorgen dat het water niet naar andere gebieden loopt waar het veel meer schade aanricht. Zolang de duur van de overstroming en de hoogte van het water binnen enige perken blijft, geeft dat - zeker in de winter - nauwelijks problemen. De ruimte voor water die er nog is, moet dan ook absoluut gevrijwaard blijven.

Ruimte aan water teruggeven

In tweede instantie zal in een aantal gevallen ruimte moeten worden teruggegeven aan water of bij-komende ruimte voor de opvang van piekafvoeren nodig zijn. Voor bijkomende ruimte zorgen al dan niet gecontroleerde overstromingsgebieden die op een kunstmatige manier de capaciteit voor water¬berging met een maximale efficiëntie uitbreiden ter compensatie van valleigebieden die ondertussen al ingenomen zijn.
In Vlaanderen gebeurt dit voor het Scheldebekken o.a. door aanleg van gecontroleerde overstromingsgebieden in kader van het geactualiseerde Sigmaplan (zie ook Grenzeloze Schelde Nieuws 47, 43-44 en 42). En er bestaan ook concrete plannen tegen wateroverlast rond de Maas (Amice-project) en voor de kust (Geïntegreerd Kustveiligheidsplan 2050). Nederland is hiermee al begonnen onder de titel 'klimaatbuffers’.

Zulke natuurgebieden bieden niet alleen mogelijkheden voor waterbuffering, maar dragen uiteraard bij aan het behoud en het herstel van de biodiversiteit én ze kunnen belangrijke aantrekkingspolen worden voor zachte recreatie, met alle toeristisch-economische voordelen van dien. Belangrijk is wel dat al die mooie plannen en projecten ook echt rekening houden met de wetenschappelijke voorspellingen rond de klimaatverandering. Anders hollen we straks hopeloos achter de feiten aan.






Een degelijk beleid vereist politieke moed. Zo niet, zullen de kosten voor overstromingsbescherming nog verder oplopen en zullen we blijven vaststellen
dat de genomen maatregelen vaak onvoldoende zijn.

Er is een periode geweest dat kleine beken geforceerd door buizen moesten stromen en dat ook grachten werden dichtgemaakt. Helaas was dat een foute keuze en gelukkig zien we dat sloten en grachten terug open worden gemaakt. De resterende gesloten grachten moeten ook worden open gemaakt, aangezien een open gracht een veel grotere opvangcapaciteit heeft.

ZIT ( = tijdelijke overstromingsgebieden) met een totale opvangcapaciteit van ca. 50.000m³. Klik op de kaart om een de pdf te openen.

Een proefproject van het Waalse Gewest en de provincie Henegouwen werd uitgetest in Silly. Het gaat om ‘tijdelijke overstromingsgebieden’, geen geploegde akkers, maar weilanden met vee erop. In geval van overstroming haalt de boer zijn dieren binnen… In die weilanden werd het natuurlijk proces van opvang van regenwater versterkt. Bermen werden aangelegd en kleine dammen geplaatst op strategische plaatsen waardoor het water wordt opgehouden en daarna met een gecontroleerd debiet afgevoerd in de rivier. Vier zones, die in totaal 50.000 m3 kunnen opvangen, werden in de gemeente ingericht op plaatsen die regelmatig onder water lopen. Door de uitzonderlijke hevigheid van de wateroverlast op 13 en 14 november 2010 werden deze zones verzadigd en was er een lichte overstroming daar waar er enkele jaren geleden grote problemen waren. Maar dit systeem heeft toch toegelaten om de waterafvoer te regelen. Bovendien hebben deze zones ook een ecologische functie daar ze ruimte bieden aan een natuurlijke biotoop.

De stad bewust onder water zetten

Als overstromingsgebieden worden meestal velden en weilanden gekozen. Maar in de stad zouden sommige openbare ruimten ook dienst kunnen doen als bufferzones. Het kan misschien wat raar lijken, maar sommige parkings, speelterreinen of graspartijen langs de waterloop zouden tot 50 cm water kunnen opvangen, mits een aangepaste inrichting, de installatie van alarmsystemen en een zeker toezicht in geval van overstroming. De idee is in de stad opnieuw zones te vinden waar de waterloop uit haar oevers kan treden zonder schade te veroorzaken.

Omwille van stedenbouwkundige voorschriften heeft het uiteraard weinig zin bebouwde gebieden op te offeren louter voor de grillen van de rivier: (alle) bestaande gebouwen ter plaatse slopen zou heel slecht worden ervaren door de bewoners en het zou gigantisch veel geld kosten! Ideaal is de hydrologische functies te combineren met andere belangrijke activiteiten. Op voorwaarde dat voldoende ruimte voor de waterloop wordt gelaten, zou het mogelijk moeten zijn om de gebouwen aanpalend aan het water te behouden.

Een overstromingsgebied in de stad afbakenen, zou ook het contact met de rivier herstellen en tegelijkertijd de bevolking herinneren aan het overstromingsgevaar zodat ze zich beter zou kunnen voorbereiden, met kennis van zaken.

Voorbeelden:
zie http://www.vvsg.be/Omgeving/Water/Documents/280910-Water_in_balans-wvi_20100927_studiedag_water.pdf (slide 9/29)
zie http://www.vvsg.be/Omgeving/Water/Documents/280910-Water_in_balans-invloed_klimaatverandering.pdf (slide 23/27)

Inrichten van stormbekkens

De aanleg van een storm- of bufferbekken heeft enkel tot doel de wateroverlast af te toppen: door het water op te vangen in een groot bekken, wordt het afvloeien van het regenwater tijdelijk vertraagd. Na de storm wordt het water vervolgens geleidelijk aan weer afgevoerd naar de waterloop. Een storm- of bufferbekken heeft een beperkt opvangvermogen en is dus efficiënt om tijdelijke neerslag op te vangen maar het zal onvoldoende blijken voor langdurige neerslag.

Omdat de afvloeiing van regenwater steeds heviger wordt en de bodems steeds minder doorlatend zijn, komt het water steeds sneller en in grotere hoeveelheden in de waterloop aangestroomd. De vraag naar stormbekkens om plotse wateroverlast te vermijden wordt dus altijd groter en hun aantal blijft toenemen. Maar de bouw van zulke kunstwerken vereist aanzienlijke financiële middelen en veel ruimte, terwijl de ruimte steeds zeldzamer wordt ten gevolge van de verstedelijking van de valleien.

Net zoals het onderhoud van de waterlopen, bepaalt de lengte van de waterloop wie van de drie instanties (gemeente, provincie, gewest) het stormbekken zal bouwen.

De aanleg van stormbekkens is dus geenszins de enige oplossing die dient overwogen te worden om stortvloeden te bekampen. Men moet er met omzichtigheid mee omspringen en blijven werken aan de preventie om het hard aanstromen van regenwater bij neerslag te voorkomen.


Bufferbekkens Werversbos Brasschaat (Vlaanderen) leverde goed werk (bron: Gazet van Antwerpen - 14/11/2010)


Climate proof?

Alle inrichtings- en infrastructuurwerken dienen zo uitgevoerd dat ze rekening houden met of op termijn aanpasbaar zijn aan de te verwachten klimaatverandering.
Ontwerpwaarden van buffervoorzieningen die volgens de huidige aanpak een terugkeerperiode van overloop van de buffervoorziening hebben van grootteorde 2 jaar, zouden tegen het eind van deze eeuw onder het ‘hoog-klimaatscenario⁷’ een verkorte terugkeerperiode hebben van slechts een half jaar. Huidige ontwerpwaarden met een terugkeerperiode van 5 jaar, kennen in dat geval een verkorte terugkeerperiode tussen één en anderhalf jaar. Door de klimaatverandering zouden buffervoorzieningen dus groter gedimensioneerd moeten worden of zouden er bijkomende voorzieningen nodig zijn die hemelwater stockeren en/of laten infiltreren in de ondergrond.
Onder het hoog-klimaatscenario zou het nodige buffervolume met 15 tot 35 % moeten toenemen.

Water vertraagd afvoeren

Eens in de waterloop wordt veel water te snel afgevoerd. Veel beken en rivieren zijn immers aangepast tot rechtgetrokken, gebetonneerde afvoerkanalen. Via deze 'snelwegen' komt het water pijlsnel naar beneden en aan de eerste flessenhals duiken de problemen op. Het is dus ook belangrijk om het water in de beken en rivieren trager naar beneden te laten gaan.

De regelbaarheid van de afvoer moet groter gemaakt worden, zodat het doorgaand debiet aangepast kan worden aan de situatie. Zo zou het mogelijk moeten zijn bij piekafvoer het water maximaal op te houden zonder ongewilde overstromingen tot gevolg.

Herstel van meanders

Meanders remmen de stroming van het water af en vergroten het volume water dat in de rivier kan geborgen worden. In de laatste decennia werden de meanders opgeofferd ten voordele van de snelle waterafvoer, de scheepvaart of de verstedelijking. Een efficiënt middel om het overstromingsgevaar tegen te gaan is dus precies de natuurlijke meanders van de rivieren te herstellen. De voordelen zijn veelvoudig, zoals bijvoorbeeld: de rivier wordt langer, erosie neemt af door de lagere stroomsnelheid, ook plotse piekafvoer wordt afgeremd, de rijkdom aan leefgebieden aan en in de waterlopen verhoogt.

Hetzelfde geldt voor maatregelen die de weerstand of 'ruwheid' van de oevers en de waterbodem verhogen door oever- en waterplanten te laten groeien en waar het kan zelfs bomen die in de waterloop vallen, daar te laten. Dat gebeurt vandaag al in de Dijle stroomopwaarts van Leuven, met een mooi resultaat.

Het baggeren van waterlopen

Waterlopen worden gebaggerd om de rivierbodems te onderhouden. Zonder baggerwerken kan het slib zich natuurlijk ophopen op ‘ongewenste’ plaatsen en de doorstroming van het water beletten of, bij bevaarbare rivieren, de scheepvaart hinderen. Aangezien door erosie de hoeveelheid slib in de waterlopen enorm toeneemt, blijkt het baggeren steeds meer aangewezen.

Maar er is baggeren en baggeren: “Het kan de beste en de slechtste oplossing zijn”, stelt Yves Zech, professor aan de afdeling Civiele Techniek en Milieu van de katholieke universiteit van Louvain-la-Neuve (UCL). “Het is de beste oplossing als de operatie zich afspeelt in het stroomafwaartse gedeelte van de waterloop. Maar het is de slechtste oplossing als men stroomopwaarts baggert zonder het ook stroomafwaarts te doen”. Stroomafwaarts baggeren vergemakkelijkt de afvoer naar de zee. Stroomopwaarts baggeren verhoogt echter het overstromingsrisico stroomafwaarts wegens het sneller toestromen van het water.

Noodzakelijk zijn dus een doordachte baggerstrategie én een uitstekende coördinatie op het niveau van de stroomgebieden en tussen de verschillende waterbeheerders opdat geen enkele waterloop stroomopwaarts zou worden gebaggerd zonder dat dit stroomafwaarts is gebeurd…
Maar een maximale hydraulische capaciteit ontwikkelen botst vaak met ecologische doelstellingen. De baggerwerken moeten dus gerichter uitgevoerd te worden op kritische plaatsen waar er overstromingen zijn. De rivierpanden in steden genieten voorrang, er wordt weinig tot niet gebaggerd in de bosgebieden waar geen overstromingsgevaar dreigt en die dienst (kunnen) doen als bufferzones.

Het is wel altijd belangrijk herstellingswerken uit te voeren aan oevers die het gevaar lopen in te storten. Een ingestorte oever vormt immers slib dat dammen gaat vormen, wat zware schade kan veroorzaken.

7 Op basis van recente data en klimaatmodellen werden klimaatscenario’s voor België afgeleid. De resultaten volgens de verschillende klimaatmodelsimulaties werden samengevat in vier klimaatscenario’s: het hoog-klimaatscenario (nat scenario voor de winter), het midden-klimaatscenario (gematigd scenario), het laag-klimaatscenario (droog scenario voor de zomer) en het scenario met zeer intense regenbuien in de zomer. Ze laten toe om het bereik aan mogelijke toekomstige veranderingen in rekening te brengen in hydrologische en ecologische impactstudies.

top >>

Terug naar de inhoudsopgave >>